De archeologie van de Witte Dame: een bureauonderzoek

Wat zou er gebeuren als je archeologisch onderzoek niet uitvoert ergens in het landschap, of in een stad, of zelfs helemaal niet in de grond,  maar in plaats daarvan op een 'zichzelf verplaatsende plek', zoals....een Saab 900?

De archeologische opgraving van een Fort Transit

Fort Transit in opgraving. Bron: Univ.of York

Bijzonder genoeg blijkt dat niet zoveel te verschillen van graven in de grond, zo stelde een team archeologen van de Universiteit van Bristol vast in 2006. Bij wijze van experiment voltrokken zij  een 'opgraving' van een Fort Transit uit 1991. 'Opgraving' is een groot woord, want de Fort Transit werd voor de gelegenheid gewoon geparkeerd op het terrein van de universiteit en de archeologen voerden daar alle reguliere fasen van onderzoek op dezelfde manier uit als ze normaal zouden doen in het landschap: en met succes! Het bleek mogelijk klassiek stratigrafisch onderzoek te doen in lagen van de bus. Vele tientallen vondsten en sporen werden geïnventariseerd en geanalyseerd om een verhaal van de wagen te kunnen construeren. "Het onderzoek was een novum en groeide uit tot keerpunt in de  Britse archeologie", vertelde co-auteur en archeoloog Greg Bailey me recent. Kortom, ook voor een auto kun je een archeologisch onderzoek in de basis hetzelfde ontwerpen als voor elke andere situatie (zie onderaan het artikel voor meer informatie)

 

 De archeologie van de Witte Dame

Archeologie: zit er iets verstopt in het portier?

Waar brengt archeologisch bureauonderzoek ons als we het toepassen op de Witte Dame, mijn SAAB 900i uit 1992? Hier is de setting net anders dan die van de archeologen in Bristol: ik graaf de auto niet in een keer op, maar stukje bij beetje als resultaat van noodzakelijk onderhoud. Want archeologische opgraving is normaal niets anders dan voorzichtig slopen: wat je uit de grond haalt is daarna weg en dus is een vindplaats altijd 'kapot' als de archeologen vertrekken. Dit was ook het geval bij de Fort Transit, die aan het eind van het onderzoek volledig uit elkaar was gehaald en werd verschroot.

Ja, in de deur zit een hond...?

Dat is hier natuurlijk geen optie. Mijn doel is het halen van 500.000 km en daarom kunnen we alleen onderzoek doen dat de auto niet beschadigd, alleen 'in vivo' een biografie construeren. Ook lopen de onderzoeksfasen hier wat door elkaar, want bureauonderzoek doe je normaal in de archeologie vooraf aan al het andere - en zeker voordat je gaat graven -, maar bij de witte dame is er al een jaar lang veel aan opgravingswerk aan de auto gebeurd: wachten met noodzakelijke reparaties was immers geen optie en ook dat werk heeft al de nodige archeologische ontdekkingen opgeleverd. (Zie hiervoor de facebookpagina.) Toch voer ik vandaag alsnog regulier archeologisch bureauonderzoek uit, gewoon om te zien wat het toevoegt. Hieronder volgen de resultaten.

Saab 900 in Bunnik, 2013. Op de achtergrond een archeologisch onderzoek in progress.

Mythologie en oral history

Mijn SAAB 900 werd in 2013 aan me overgedragen met een aantal verhalen die we kunnen zien als de levende folklore of mythologie rondom ons object van onderzoek. Ik noem ze "mythes", omdat het verhalen zijn waarvan ik op dit moment niet met zekerheid kan zeggen of ze kloppen. Ik heb Walter gevraagd het nog eens in een email op te sommen voor me. Hieronder volgt zijn relaas, in mijn woorden.

Volgens Walter is de auto vóór hij hem kocht in bezit geweest van verschillende advocaten en mogelijk een heuse rechter. Of dit echt waar is, weten we natuurlijk nog niet en daarom is het ook onderdeel van de mythologie rond deze auto. Wel zeker lijkt dat de eigenaar direct vóór Walter rechten studeerde. (Omdat deze informatie uit eerste hand bij Walter kwam, is het al bijna geen mythe meer.)  Nu had deze rechtenstudent al een andere Saab, een rode sedan om precies te zijn, maar hij kocht de witte om deze tot een Aero om te bouwen. Zover ik heb begrepen heb is een Aero een typeaanduiding voor een 900 variant in sportuitvoering, met betere prestaties, wegligging en een andere look look. Aero's zijn tot op de dag van vandaag gewild en het is met ombouwkits mogelijk om van een 'gewone SAAB 900' een Aero te maken. Toch ging dit plan niet door en verkocht de eigenaar de auto na korte tijd al door aan Walter.

Over de eigenaren vóór deze man was minder bekend bij Walter. Er is mogelijk sprake van een eigenaar in Amsterdam die de auto maar kort heeft gehad en daarvoor zou de auto langere tijd in bezit geweest zijn van een en dezelfde persoon, die de meeste kilometers heeft gemaakt en op en neer pendelde tussen Leeuwarden en Amsterdam. Hoewel hij het in zijn email niet herhaald, meen ik zelf dat Walter eerder een aantal van 6 jaar heeft genoemd, maar misschien heb ik dat zelf verzonnen. Hoe dan ook, hier houdt de oral history van de auto op, want meer informatie is niet voorhanden.
 

Onderzoek in de historie

Afschrift van de RDW kentekenregistratie

Het leuke aan contemporaine archeologie -want daar hebben we het hier over- is dat er vaak meerdere (internet)bronnen beschikbaar zijn. In dit geval gebruiken we die om een biografie van de auto te schrijven.

Zo geeft de online kenteken- en voertuigregistratie van de RDW informatie over het aantal eigenaren. Dat is in dit geval 5 stuks, waarvan ikzelf en Walter en Janneke dus de laatste 2 zijn. Dat betekent dat er nog 3 eigenaren zijn op te sporen.

De tweede en meeste belangrijke bron voor het bronnenonderzoek is het archief met de onderhoudshistorie van de auto, voor zover overgeleverd. De historie bestaat in dit geval uit een gescheurd blauw plastic mapje van het merk 'corporate express premium' met een verzameling aan facturen en keuringsrapporten. Het overzicht is in dit geval zeer onvolledig: de historie gaat slechts terug tot 2009 en toen was de auto al zeventien jaar oud.

De oudste factuur in de historie.

De oudste facturen

De oudste factuur in de historie is een bon voor een oliewissel bij een filiaal van KwikFit in Hoorn en is voldaan op 31 juli 2009. Het betreft een oliewissel 10W40 olie voor 64,99 euro, uitgevoerd door de heer A. Noordergraaf. Tot mijn grote verrassing zie ik nu pas dat het adres van de klant ook gewoon op de bon staat. Dat is natuurlijk fantastisch, want misschien heb ik daarmee eigenaar 3 van 5 meteen al gevonden: wordt vervolgd.

Wat deze oudste factuur verder aangaat is vooral relevant dat de km-stand op dat moment 360000 km was, waarschijnlijk een afgeronde opname. De auto heeft dus in de afgelopen 6 jaar tot en met augustus 2014 ongeveer 98.000 km gelopen.

Ook de volgende factuur geeft een nieuw stuk informatie voor de biografie van de auto. Deze is van 25 augustus 2009 en betreft de aanschaf van een benzinepomp bij Auto Demontage en Revisiebedrijf Elferink BV. Aan de prijs van 65,- euro te zien, betreft het een tweedehands pomp. Opnieuw is de factuur gericht aan dezelfde eigenaar in Hoorn. Elferink is een gerenommeerde handelaar in tweedehands SAAB onderdelen uit Enter, Overijssel. Dat de toenmalige eigenaar Elferink heeft weten te vinden, doet vermoeden dat hij enigszins thuis was in het SAAB wereldje en bovendien niet bang was om om zelf te klussen. Dit wordt bevestigd door de volgende factuur, betaald op 11 september 2009, opnieuw uitgeschreven door Elferink BV aan dezelfde eigenaar. Dit keer betreft het de aanschaf van een ABS sensor. De auto heeft in de periode tussen deze facturen maar 150 km gelopen.

Een geografische sprong

Autobedrijf Wijlhuizen in Ooij in 2009. Bron: Google Earth.

De vierde factuur in de historie is van 12 december 2009. Opvallend is de geografische verplaatsing die zich dan voltrekt, want deze rekening voor het aanvullen van een liter transmissieolie is uitgeschreven door Saab Centre Gol in Veenendaal. Dit lijkt er er op te wijzen dat de auto vanaf dit moment bij een nieuwe eigenaar is aangekomen. De factuur vermeldt alleen een klantnummer, maar de datum komt overeen met de informatie van Walter, die de auto eind 2009 heeft overgenomen. Dit betekent ook dat alle facturen die nu volgen in de historie van reparaties zijn die door hen aanbesteed moeten zijn.

De garage voor het reguliere onderhoud wordt vanaf 2010 Autobedrijf Wijlhuizen in Ooij, dat in april  mag aanvangen met een eerste grote beurt aan deze Saab. Wijlhuizen factureert en noteert het volgende:

• Wisselen Motorolie 5W40
• Koelvloeistof aanvullen
• Klein materiaal
• Oliefilter
• Luchtfilter
• Bougie NGK 4x
• Banden, twee stuks 185-65-15
• Diverse vacuümslangen
• Rotor en verdelerkap
• en arbeid voor 192 euro exclusief BTW
• km stand 372.378

Vanaf hier krijgt Wijlhuizen ongeveer twee keer per jaar de kans een factuur uit te schrijven. De volgende facturen zijn achtereenvolgens:

• Juli 2010 - o.a lassen van de uitlaat - km-stand 378.030
• Oktober 2010 - kleine beurt en o.a. vervangen van 2 v-snaren - km-stand 382.959
• Februari 2011 - o.a. vervangen van de radiator - km-stand 389.337
• Mei 2011 - grote beurt - km-stand 394.990

Dan volgt een opvallend andere factuur van Lukkien Autobekleding uit Apeldoorn voor het vervangen van de hemelbekleding op 26 augustus, 2011, direct gevolgd door een RDW Keuringsrapport van 18 oktober 2011, opnieuw van Wijlhuizen. Dit is het eerste keuringsrapport dat in de historie bewaard is gebleven. De auto komt met wat reparaties door de APK, waarvoor Wijlhuizen op 6 oktober ook weer een factuur schrijft. De kilometerstand is nu 405.148 km.

• In januari 2012 koopt Walter zelf een set nieuwe bougiekabels bij Elferink BV.
• Februari 2012 - Wijlhuizen maakt de stuurstang gangbaar - km-stand 419.231
• In mei 2012 zet KwikFit Wageningen twee nieuwe dempers in de uitlaat km-stand 420.200 
• September 2012 -Laatste APK bij Wijlhuizen voor Walter en grote beurt en installatie van tweedehands remblokken bij de voorwielen - km-stand 428.070
• December 2012 - laatste beurt bij Wijlhuizen waarbij nog een fuseekogel werd vervangen km-stand 411.110

Op 9 februari 2013 neem ik de auto over en gaat historie over in contemporaine actualiteit. 

Conclusies

Wat valt er van dit onderzoek nu te leren? Stiekum aardig wat nieuwe zaken.

Over de vorige eigenaren

 Het eerste en belangrijkste is dat ik tot vandaag had aangenomen dat de historie alleen de periode van de laatste eigenaar besloeg. Dat blijkt echter niet zo. De gevolgen zijn fortuinlijk te noemen, want ik kan nu herleiden dat de naam die Walter me al eens genoemd had is een andere dan die op de eerste factuur van KwikFit uit 2009. Dit betekent dat we op basis van de RDW gegevens en de historie nu zijn van 4 van de 5 vorige eigenaren: we naderen een complete autobiografie!


Daarnaast zijn er nog zaken te herleiden -of speculeren- over de vorige eigenaren. Uit de facturen weten we nu dat de tweede eigenaar in de gemeente Hoorn woonde en verantwoordelijk was voor de uitvoering van een aantal reparaties, waarbij hij soms zelf klussen uitvoerde. De benzinepomp en BS sensor werden door hem zelf vervangen.  Als we aannemen dat tweede eigenaar al zijn facturen toevoegde aan de historie kan dit betekenen dat ook hij de auto slechts een paar maanden in bezit had: ook dit noemde Walter in de door hem overgedragen oral history. Omdat deze eigenaar historie overdroeg en zelf reparaties uitvoerde geeft dit bovendien de schijn dat het iemand is met ervaring met, en liefde voor oude auto's.

De facturen zeggen ook iets over de derde eigenaar, die van de 900 een Aero wilde maken: ook deze eigenaar blijkt maar enkele maanden eigenaar van de auto te zijn geweest. Ook dit is wederom in lijn met wat Walter hier al over vertelde.

Wat ook opvalt is dat wat er niet is: de historie van de eerste 18 jaar. Dit zegt iets mogelijk iets over de manier waarop de eerste eigenaar de auto zag. Onwillekeurig breng ik het in verband met de uitvoering van deze auto: de meest basic variant zonder automaat, zonder airco en zelfs zonder elektrische ramen. Dit geeft de indruk dat de eerste eigenaar een nuchtere kijk op de zaak had en voor een groot deel zeer pragmatisch omging met dit gebruiksvoorwerp. "Hij moest het doen" dat was het belangrijkste en historie verzamelen had mogelijk geen prioriteit. Uiteraard is dit alles volledige speculatie, maar wel aardig straks te controleren of het klopt. 

Verbruik en onderhoud

Uit de gegevens zijn ook conclusies te trekken over technische zaken en verbruik. Aardig is het om vast te stellen is dat de 900 in de eerste 18 jaar van zijn bestaan (tot 2010) gemiddeld 20.000 km per jaar aflegde en in de laatste vier jaar 19.000 km per jaar. Het verbruik is dus gemiddeld al 22 jaar vrij constant, een teken dat met deze auto altijd echt gereden is.

Tot slot kunnen we met een gerust hart vaststellen dat Walter en Janneke de auto zeer goed onderhielden en diverse reparaties lieten uitvoeren met elk jaar bovendien een grote en een kleine beurt. De grootste reparaties zijn de vervangen radiator, de hemel en de volledige uitlaat die nog vlak voor de verkoop aan mij werd gewisseld ("oef" zegt de man met de kleine archeologenbeurs). Opvallende reparaties zijn het 'weer gangbaar maken van de stuurstang' en 'installatie van gebruikte remblokken'. Hoe kan een stuurpen niet gangbaar zijn? En het installeren van gebruikte remblokken wijkt af met het beeld dat Walter verder altijd nieuwe onderdelen liet plaatsen. In dit geval kunnen we Walter gewoon nog eens vragen hoe dat zat.

En hoe zit het met de vondsten in de auto? 

Na afronden van een bureauonderzoek gaan archeologen over tot veldonderzoek, maar zoals gezegd lopen de archeologische onderzoeksfasen in dit project wat door elkaar: ik heb al wat 'gegraven' in de auto er zijn al vondsten gedaan. Maar met de kennis uit het bovenstaande kan ik in een volgend artikel kan ik die vondsten nu veel makkelijk duiden.

Verder lezen

Lees meer over het In Transit project van John Schofield, Greg Bailey, Cassie Newland en Anna McWilliams of klik hier voor de biografische video-impressie van Greg Bailey van de opgraving van de Fort Transit.